Ξωκλήσια της Κισσάμου Κρήτης

Απο την ύστερη μεσαιωνική εποχή στην Κρήτη (πρώτοι αιώνες ενετοκρατίας) ελάχιστα δείγματα αστικής αρχιτεκτονικής έχουν επιβιώσει στις κρητικές πόλεις έως σήμερα. Στην ύπαιθρο όμως υπάρχει μεγάλος αριθμός μικρών εκκλησιών, ταπεινών κτισμάτων, που αποτελούν καρπούς της οικοδομικής άνθησης του νησιού μεταξύ 13ου - 15ου αι. Το πλήθος και η διασπορά τους, σύμφωνα με την Ο. Γκράτζιου, φανερώνει την παρουσία ενός ακμαίου πληθυσμού στην ύπαιθρο.

Με αφετηρία τα Τοπόλια,το χωριό της γιαγιάς μου, περιηγήθηκα στην ευρύτερη περιοχή της Κισσάμου Χανίων (Καστέλλι), στην οποία απαντάνται μεγάλος αριθμός τέτοιου είδους μικρών εκκλησιών της εποχής της ενετοκρατίας καθώς και μεταγενέστερες, χωροθετημένες είτε εντός των οικισμών, είτε ελεύθερες στην ύπαιθρο. Πρόκειται για ταπεινές κατασκευές, οι οποίες συνομιλούν με την ανθρώπινη κλίμακα και παρουσιάζουν ένα ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ιδίωμα, το οποίο αποτελεί πηγή σημαντικών πληροφοριών για τη ζωή των ανθρώπων που τα έκτισαν και τα χρησιμοποίησαν.

Ξωκλήσια της υπαίθρου της Κισσάμου: Ο τύπος του δρομικού καμαροσκέπαστου ναού

Τα ξωκλήσια της περιοχής είναι συνήθως μονόχωροι δρομικοί καμαροσκέπαστοι ναοί, με προεξέχουσα ημικυκλική αψίδα στο ιερό. Δεν συνηθίζεται να διαθέτουν εξωνάρθηκα ή άλλους ημιυπαίθριους χώρους, όμως από τη χωροθέτησή και τον προσανατολισμό τους, φαίνεται να προκύπτουν ισχυροί συσχετισμοί με το ευρύτερο τοπίο και τη θέα. Παρά το μικρό τους μέγεθος, δεν είναι ασύνηθες να παρουσιάζουν δύο εισόδους: στη στενή όψη (δυτική είσοδος) και σε διαμήκη όψη (νότια είσοδος).

Για την υποστήριξη της βαριάς κάλυψης, συχνά κατασκεύαζαν εγκάρσια ενισχυτικά τόξα, τα οποία δημιουργούσαν προεξοχές στο εσωτερικό της κάτοψης, και τα οποία εδράζονταν είτε σε προεξέχοντα λίθινα φουρούσια (κιλλίβαντες), είτε στο έδαφος. Μια άλλη μέθοδος ενίσχυσης ήταν τα τυφλά αψιδώματα κατά μήκος των μακρών τοίχων, τα οποία μεταβίβαζαν τα φορτία της ανωδομής, προσδίδοντας ρυθμό στην κάτοψη.

Κατασκευαστική δομή

Τα εν λόγω ξωκλήσια είναι κατασκευασμένα από τοπική πωρολιθική, ροδαλή πέτρα, με συνδετικό πηλοκονίαμα. Διαθέτουν οξυκόρυφη ή ημικυλινδρική καμάρα κάλυψης, η οποία αποτελεί κτιστή κατασκευή βαρέως τύπου. Για τη δόμηση της χρησιμοποιούνταν όρθια τοποθετημένοι λίθοι και ισχυρό τοπικό κονίαμα. Η επιλογή της χτιστής καμαροσκέπαστης κατασκευής, με γυμνό θόλο χωρίς κάλυψη από κεραμίδια, τα οποία θα κινδύνευαν να παρασυρθούν από τους ισχυρούς ανέμους, είναι χαρακτηριστική της οικοδομικής του αιγαιακού χώρου. Στις περιπτώσεις ναών που έχουν εγκαταλειφθεί, σπάνια παρατηρείται ακέραιη η κατασκευή της καμάρας, καθώς αποτελεί δομικό στοιχείο το οποίο, ελλείψει διαρκούς συντήρησης, παρουσιάζει ευπάθεια.

Μορφολογικά στοιχεία

Παρόλο που οι λιθοδομές των ναών δεν είναι ιδιαίτερα καλοδομημένες, είναι εντυπωσιακή η μεγάλη επιμέλεια ορισμένων χαρακτηριστικών στοιχείων της κατασκευής; των κατεργασμένων γωνιόλιθων και των λαξευτών πλαισίων των ανοιγμάτων. Συνήθης είναι η τοξωτή ή οξυκόρυφη διαμόρφωση των θυρωμάτων, με ισχυρό λίθινο οριζόντιο υπέρθυρο, το οποίο οριοθετεί την εσοχή - κόγχη, την υποδοχή του εικονίσματος του ναού. Τα περίτεχνα περιθυρρώματα παρουσιάζουν διακοσμήσεις από ζώνες με κυμάτια και μικρογλυπτικό διάκοσμο, με ορισμένα επαναλαμβανόμενα μοτίβα (αυλακώσεις, οδοντώσεις, κ.ά.). Τα παραπάνω χαρακτηριστικά μορφολογικά στοιχεία, μαρτυρούν τη σύνδεση με την ενετική παράδοση, και ταυτόχρονα αποτελούν σημαντικά δείγματα λιθοξοικής τέχνης.

Ιδιαίτερη επεξεργασία με ανάγλυφο διάκοσμο και διατρήσεις, παρουσίαζαν και τα λίθινα τεμάχια που σφράγιζαν την φωτιστική οπή του ιερού. Επιπλέον, μεγάλος αριθμός των μικρών αυτών ναών διασώζει ακόμη την παλαιά του ιστόρηση, με πλούσιο αγιογραφικό διάκοσμο.

Ο τύπος του δίδυμου ναού

Η συνύπαρξη δύο θρησκευτικών δογμάτων στο πλαίσιο της Ενετοκρατίας, για περίπου 400 χρόνια, αποτυπώνεται στον κτιριακό τύπο των διδύμων ή διπλών ναών, ο οποίος είναι αρκετά διαδεδομένος στην περιοχή. Πρόκειται για πολύ ενδιαφέρουσα περίπτωση: δύο όμοιοι μονόχωροι, καμαροσκέπαστοι ναοί εφάπτονται εξωτερικά, αλλά επικοινωνούν και εσωτερικά. Με τη διάταξη αυτή, στο ίδιο οικοδόμημα στεγάστηκαν ταυτόχρονα δύο δόγματα: το ορθόδοξο και το καθολικό. Η αρχιτεκτονική ισοδυναμία των δύο χωρών έχει υποστηριχθεί ότι είναι εμπρόθετη και αποτελεί έκφραση της λειτουργικής τους ισοδυναμίας.

Σε αρκετά παραδείγματα, τα δύο κυρίως μέρη των δίδυμων ναών, διαθέτουν εσωτερική επικοινωνία με ενδιάμεση τοξοστοιχία. Τα δύο ιερά συνήθως επικοινωνούν στον εσωτερικό χώρο. Στα περισσότερα παραδείγματα οι δίδυμοι ναοί διαθέτουν δύο ανεξάρτητες εισόδους, που σύμφωνα με αρκετούς μελετητές, εξυπηρετούν την κάθε ακολουθία.

Βασιλειάδης Δ., Το Κρητικό Σπίτι: αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορμητήριο

Γκράτζιου Ο, Η Κρήτη στην ύστερη μεσαιωνική εποχή. Η μαρτυρία της εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής

Ζαγορησίου Μ., Λαϊκή αρχιτεκτονική στην Κρήτη

Αρακαδάκη Μ., Νοφαλιάς Μεραμπέλου: Συμβολή στην αρχιτεκτονική των ορεινών οικισμών της Κρήτης

-

Γεωργίου Μ., Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2023 (επίσκεψη Οκτώβριος 2023)