Στη Θηρασιά φτάσαμε με τη λάντζα από το Αμμούδι της Οίας, έναν όρμο του οποίου οι γεωλογικοί σχηματισμοί και τα διαφορετικά πετρώματα μας χάρισαν μια εντυπωσιακή πρώτη εικόνα του τοπίου που επρόκειτο να εξερευνήσουμε. Έτσι ξεκίνησε το συμμετοχικό εργαστήριο ‘Under the Landscape’ της διεπιστημονικής ομάδας Boulouki, χάρη στο οποίο είχα την ευκαιρία να βρεθώ σε αυτόν τον τόπο και να συμμετάσχω σε μια ολοκληρωμένη και ουσιαστική εμπειρία ανακάλυψης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής του.

Αριστερά: Ηφαιστειακά πετρώματα στη Θηρασιά. Δεξιά: Το τραχύ ανάγλυφο στον όρμο του Κόρφου, Θηρασιά.

Η Θηρασιά, όπως και η Σαντορίνη, διαθέτουν μοναδική ηφαιστειογενή γεωμορφολογία. Η ιδιόμορφη σύσταση του εδάφους και η αφθονία του τόπου σε θηραϊκή γη, που αποτελεί φυσική ηφαιστειογενή ποζολάνη, γέννησαν μια ιδιαίτερη τοπική αρχιτεκτονική παράδοση. Η εξαιρετικής ποιότητας θηραϊκή γη (άσπα) ευνόησε την θολοδομία, η οποία και καθιερώθηκε ευρέως στο νησί. Έως και σήμερα παρατηρείται πλήθος οικοδομημάτων που στεγάζονται με θόλους, ημικυλινδρικής ή σκαφοειδούς μορφής, είτε με σταυροθόλια.

Επιπλέον, η μαλακή ηφαιστειογενής γη επέτρεψε την δημιουργία υπόσκαφων κατασκευών. Έτσι, δημιουργήθηκαν κτίσματα εξολοκλήρου ή εν μέρει υπόσκαφα, τα οποία αναπτύσσονται σε μία ή περισσότερες στάθμες. Στη Θηρασιά, ο πιο διαδεδομένος τύπος κατοικίας είναι το ισόγειο θολοσκέπαστο στενομέτωπο μακρινάρι, το οποίο είναι συν΄ήθως μονόχωρο ή δίχωρο.

Θολωτές κατασκευές, στη Χώρα Θηρασίας (αριστερά) και στα κελλια της Ιεράς Μονής Κοιμήσεως της Θεοτόκου (δεξιά).

Τα υπόσκαφα της Αγριλιάς Θηρασίας

Η Αγριλιά της Θηρασίας είναι ένας μικρός εγκαταλειμμένος οικισμός, οργανωμένος κατά μήκος ενός κεντρικού λιθόστρωτου καλντεριμιού. Το βασικό καλντερίμι (ονομάζεται και ποταμός) είναι ταυτόχρονα και κοίτη χειμάρρου, και είναι διαμορφωμένο κατάλληλα ώστε να επιτρέπει τη συλλογή του νερού σε στέρνες. Στον οικισμό, διασώζονται αρκετά υπόσκαφα κτίσματα, χαρακτηριστικά της ιδιαίτερης οικοδομικής παράδοσης της Θήρας - Θηρασιάς. Ο περιηγητής σύντομα διαπιστώνει ότι η υπόσκαφη οίκηση συνδυάζεται με υπαίθριους χώρους και βοηθητικές κατασκευές που ενσωματώνονται στο τοπίο και εξυπηρετούν αγροκτηνοτροφικές χρήσεις, όπως αλώνια, μαντριά, στέρνες, φούρνους, μαγειρεία, πατητήρια, μιτάτα, αναλήμματα, κ.λ.π. Μάλιστα, η αναλογία του στεγασμένου χώρου των ιδιοκτησιών σε σχέση με τις αυλές, είναι τέτοια που μαρτυρά τη σημασία του υπαίθριου χώρου στις δραστηριότητες της καθημερινής ζωής.

Υπόσκαφες κατοικίες στην Αγριλιά Θηρασίας.

Τα υπόσκαφα της Αγριλιάς διαθέτουν κατά κανόνα στενή πρόσοψη και μεγ΄άλο βάθος. Η πρόσοψη παρουσιάζει συνήθως κεντρική θύρα που διαθέτει φεγγίτη στο ανώφλι ή παρουσιάζει συμμετρική τριμερή διάταξη ανοιγμάτων. Οι λιθοδομές της πρόσοψης διαμορφώνονται από βασάλτη, με περιθυρώματα μαλακότερου κόκκινου πωρόλιθου (πωρί), σαφώς ευκολότερου στη λάξευση.

Αριστερά: Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου στην Αγριλιά Θηρασίας, και στο βάθος υπολείμματα υπόσκαφης κατοίκησης. Κέντρο: Τμήμα πρόσοψης του Ι.Ν. ΕΙσοδίων της Θεοτόκου. Δεξιά: Σημειώσεις πεδίου.

Είναι λαξευμένες κατασκευές, χωρίς θεμέλια, οι οποίες παρουσιάζουν ημικυλινδρικό θόλο και μεγάλο βάθος. Αρχικά, γινόταν επεξεργασία των τοιχωμάτων της σπηλιάς και διαμόρφωση της καμπύλης γεωμετρίας της, ενώ έπειτα οι παρειές και ο θόλος καλύπτονταν με λιθοδομή. Στις πλευρικές τοιχοποιίες απαντώνται μεγάλα σκουρόχρωμα λιθοσώματα (βασάλτης) έως μια συγκεκριμένη στάθμη, άνωθεν της οποία χρησιμοποιείται κίσσηρη (ελαφρόπετρα), για την εξασφάλιση μειωμένου βάρους της ανωδομής. Για τον ίδιο λόγο, επιλέγεται χρήση λίθων μειούμενου μεγέθους καθ’ ύψος της κατασκευής. Η θολωτή οροφή διαμορφώνεται από κίσσηρη και κονίαμα άσπας - ασβέστη, είτε από χυτό, τοπικό κισσηρόδεμα με ασβέστη. Επιπλέον, σφήνες από κίσσηρη χρησιμοποιούνται για να σφραγίσουν τα κενά των λιθοδομών. Όλες οι τοιχοποιίες ήταν εσωτερικά και εξωτερικά επιχρισμένες, με εξαίρεση τα λίθινα περιθυρρώματα. Στις προσόψεις, κάτω από το τελικό επίχρισμα, βρέθηκε στρώση αποξηραμένου φυτικού υλικού (φύλλα φραγκοσυκιάς), η οποία ενδέχεται να χρησιμοποιήθηκε για θερμομονωτικούς σκοπούς.

Υπόσκαφη κατοικία στην Αγριλιά Θηρασίας, παρατηρήσεις ως προς τη χρήση των διαφορετικών λίθων στη δόμηση. Αριστερά: εγκάρσια τομή. Δεξιά: διαμήκης τομή.

Θηραϊκή γη χρησιμοποιήθηκε επίσης σε περιπτώσεις χώρων με αυξημένη υγρασία (υπόσκαφες στέρνες, κάναβες, κ.ά.), στις επιφάνειες των οποιών εφάρμοζαν επάλληλες επιστρώσεις μείγματος ασβέστη - θηραϊκής γης, σταδιακά μειούμενης κοκκομετρίας. Το τελικό στρώμα διέθετε την πιο φίνα κοκκομετρία, και εφαρμοζόταν με πίεση με λειασμένο λίθο (χοχλίδι) ώστε να κλειδώσουν καλά οι πόροι της τελικής επιφάνειας.

Διεπιστημονική Ομάδα Boulouki, Εγχειρίδιο για τις θηραϊκές τεχνικές δόμησης, 2023

Α. Δανιήλ, Β. Πατρίκα, Α. Ζαχαράτος, Β. Γκουλιοπούλου, Σκέψεις και διαπιστώσεις για τον υπόσκαφο οικισμό της Αγριλιάς στη Θηρασία

Κ. Παπαϊωάννου, Α. Δημητσάντου - Κρεμέζη, Μ. Φινέ, Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο, 2021

Α. Ριτζούλη, Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της οικοδομικής τε΄χνης στη Σαντορίνη από τη βενετοκρατία (1204) μέχρι το σεισμό του 1956

Γεωργίου Μ., Θεσσαλονίκη, Απρίλιος 2024 .

---

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέβριο 2021, στο πλαίσιο του συμμετοχικού εργαστηρίου «Κάτω από το τοπίο / Under the Landscape» στην Αγριλιά Θηρασίας, Μπουλούκι – Περιοδεύον εργαστήριο για τις παραδοσιακές τεχνικές δόμησης.