Χίος

Οι οχυρωμένοι οικισμοί της Νότιας Χίου

Τα Μαστιχοχώρια συγκροτήθηκαν στη σημερινή τους μορφή κατά τον 14-15ο αι, περίοδο κατά την οποία η Χίος ήταν υπό την κυριαρχία των Γενουατών. Οι κατακτητές εισήγαγαν το πολεοδομικό μοντέλο των οχυρωμένων μεσαιωνικών οικισμών της Λιγουρίας, με ρυμοτομικό σχεδιασμό που προέβλεπε τη δημιουργία αμυντικού τοίχους σχηματισμένου από τους εξωτερικούς τοίχους των ακραίων κατοικιών. Στο κέντρο του οικισμού χωροθετούνταν ο πύργος και η πλατεία (λιβάδι), ο μοναδικός ανοικτός ελεύθερος χώρος του οικισμού, ενώ το σύστημα δόμησης ήταν συνεχές, εξαιρετικά πυκνό και χαρακτηριζόταν από τυποποίηση. Η συμπαγής οίκηση ενίσχυε την οικοδομική οικονομία και προσέφερε δυνατότητα εσωτερικής επικοινωνίας σε περίπτωση απόκρυψης ή φυγής, κίνδυνοι συχνότατοι εξαιτίας των πειρατικών επιδρομών. Ωστόσο, οι συνθήκες κατοίκησης ήταν δύσκολες, καθώς οι εν λόγω κατοικίες διέθεταν μικρούς χώρους κίνησης και εξυπηρέτησης, καθώς και περιορισμένες δυνατότητες αερισμού και φωτισμού.

Κατοικίες στα Μαστιχοχώρια της Χίου: Η κάτοψη

Η τυπική κατοικία στα Μαστιχοχώρια αναφέρεται ως «οικίαν ανωγεοκάτωγον» στους νοταριακούς κώδικες. Η κατοικία είναι συνήθως στενομέτωπη και διαμορφώνεται σε δύο επίπεδα. Το ισόγειο (κατώι) ήταν χώρος καθημερινής διαμονής και αγροτικών ασχολιών, καθώς και βοηθητικών λειτουργιών. Διέθετε χώρο εισόδου με σκάλα ανόδου, η οποία βρισκόταν πάντοτε εσωτερικά και ήταν λίθινη. Το ισόγειο συνήθως ενσωμάτωνε φούρνο ή στάβλο, ενώ συχνά διαμόρφωναν ένα χαμηλού ύψους ξύλινο παταράκι (παραπούντι) το οποίο χρησίμευε ως κελλάρι τροφίμων ή χώρος ύπνου.

Ισόγειο ερειπωμένης κατοικίας στη Βέσσα, σχεδιαστική αποτύπωση.

Η σκάλα ανόδου οδηγούσε στο ανώι, όπου διαμορφώνονταν οι χώροι διαμονής και υποδοχής. Το μεγαλύτερο δωμάτιο του ανωγιού το χρησιμοποιούσαν ως σάλα (το «καλό σπίτι»), ενώ ένα άλλο δωμάτιο χρησίμευε ως κοιτώνας (το «μενιό»). Συχνά το ανώι διέθετε ταρατσάκι: στα Πυργούσικα σπίτια, το πουντί (ταρατσάκι ελεύθερο από δύο πλευρές) ήταν απαραίτητο στοιχείο της κάτοψης. 

Τα υλικά δόμησης

Η κατασκευή των πατωμάτων γινόταν με ημικυλινδρικούς θόλους (βότα) ή σταυροθόλια, που αποτελούσαν ισχυρές λίθινες κατασκευές, οι οποίες σε αρκετές περιπτώσεις ενισχύονταν με μεταλλικούς ελκυστήρες. Τα τελικά δάπεδα των ισογείων ήταν συνήθως χωμάτινα ή λιθόστρωτα, ενώ στον όροφο επιστρώνονταν με αστρακιά (είδος υδραυλικού ασβεστοκονιάματος). Το δώμα ήταν στρωμένο με ειδικό στεγανόχωμα. Από το δώμα ήταν εύκολη η διαφυγή στα γειτονικά εν σειρά σπίτια, ενώ σε αρκετούς οικισμούς τα σπίτια συνδέονται πάνω από τα δρομάκια με γέρματα και βότες.

Τοπικές ιδιαιτερότητες

Στα Μαστιχοχώρια (Βέσσα, Μεστά, Ολύμποι, Πυργί, Καλαμωτή, κ.ά.) εντοπίζεται ένας βασικός τύπος κάτοψης ο οποίος παρουσιάζει μικρές παραλλαγές και τοπικές ιδιαιτερότητες από οικισμό σε οικισμό. Στην Καλαμωτή, λόγου χάρη, επισημαίνεται ιδιαίτερη επιμέλεια στη γλυπτική διακόσμηση στο εσωτερικό και εσωτερικό του σπιτιού (υπέρθυρα, κορνιζάκια ανοιγμάτων, κιονίσκοι, κ.ά.) και μια προσπάθεια προσέγγισης ενός αστικού τύπου σπιτιού. Στο Πυργί εντοπίζεται μια τεχνική μοναδική στην Ελλάδα: η διακόσμηση των εξωτερικών όψεων με ξυστά, που έχουν τις ρίζες τους στα ιταλικά sgraffiti. Στους Ολύμπους, παρατηρείται χαρακτηριστική, νεώτερη διαμόρφωση εισόδων με πλαίσια από συμπαγείς οπτοπλίνθους. Στα Μεστά, διατηρούνται παλαιότατα λιθανάγλυφα θυρώματα: τα περισσότερα διαθέτουν τοξωτό ανώφλι και λίθινο τύμπανο σε εσοχή, θέση στην οποία τοποθετήθηκαν φανοί, ενώ σε πολλές περιπτώσεις διασώζουν ακόμη παλαιά μεταλλικά εξαρτήματα (ρόπτρα, κρικέλλες, κ.ά).

Οι εν λόγω κατοικίες ακολουθούν ένα αρχιτεκτονικό ιδίωμα το οποίο εντοπίζεται μόνον στα Μαστιχοχώρια, που αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση μελέτης που παρουσιάζει ισχυρές γενουατικές επιρροές. Αντιθέτως, το αρχιτεκτονικό ιδίωμα στα ορεινά και πιο απομονωμένα βορειόχωρα της Χίου (Βολισσός, Καρδάμυλα, κ.ά.) είναι διαφορετικό και σαφώς εγγύτερο με την ευρύτερη οικοδομικ΄ή παράδοση του ηπειρωτικού βορειοελλαδικού χώρου.

(Στη Χίο) «κάτι το ευάλωτο και το θηλυκό αναμειγνύεται αλλόκοτα με το τραχύ.»

Πικιώνης Δ.,Η αρχιτεκτονική της Χϊου

Βασιλειάδης, Δ.. 1979. Οδοιπορία στις μορφές και το ύφος του ελληνικού χώρου. Χίος. Παραλλαγές του Αιγαίου

Γεωργίου, Δ., Ζερβούδη, Δ. Φ. 2008. Χίος: Από τις χώρες και την πόλη, στη χώρα και τα χωριά

Μονιούδη – Γαβαλά, Δ., 2008. Οχυρωμένοι οικισμοί Νότιας Χίοου. Ζητήματα Πολεοδομίας και αρχιτεκτονικής

Παπαϊωάννου, Κ., Δημητσάντου – Κρεμέζη, Α., Φινέ, Μ. 2001. Το παραδοσιακό σπίτι στο Αιγαίο

Πικιώνης, Δ. 2000. Η αρχιτεκτονική της Χίου

-

Γεωργίου Μ., Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 2025 (επίσκεψη Αύγουστος 2024)