Η Μοσχόπολη (αρχικά: Βοσκόπολη, αλβανικά: Voskopojë) υπήρξε αρχικά μικρός κτηνοτροφικός οικισμός, ο οποίος άκμασε μετά τα μέσα του 17ου αι., με την εγκατάσταση πληθυσμών από τη νότια Πίνδο (καταγωγής από το Μέτσοβο, το Σκαμνέλι, βλαχόφωνων, αλβανών, κ.ά.). και εξελίχθηκε σε εμπορικό σταθμό μεταξύ Βενετίας και Κωνσταντινούπολης. Οι Μοσχοπολίτες υπήρξαν δεινοί οδηγοί καραβανιών μεταφοράς εμπορευματων και ικανότατοι έμποροι και βιοτέχνες. Η επεξεργασία μαλλιού και υφασμάτων, η χρυσοχοϊκή και η ταπητουργία, γνώρισαν σημαντική άνθηση.

Τρισδιάστατη σάρωση, Λιτές Ναών της Μοσχόπολης (Ι.Ν. Αγ. Αθανασίου. Ι.Ν. Προφήτη Ηλία)

Η πόλη αναδείχθηκε σε πνευματικό κέντρο, καθώς διέθετε εκπαιδευτήρια, βιβλιοθήκη, ορφανοδιοικητήριο, τυπογραφείο (από τα ελάχιστα της εποχής) καθώς και είκοσι δύο ναούς. Μεταξύ 17-18^ου αι. ανοικοδομήθηκαν πολυάριθμοι ορθόδοξοι ναοί μεγάλης κλίμακας, πε΄ντε από τους οποίους σώζονται έως σήμερα (ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, Αγ. Νικολάου, Ταξιαρχών, Αγ. Αθανασίου και Προφήτη Ηλία).

Το φορτισμένο κλίμα που αναπτύχθηκε στη Μοσχόπολη περί τα μέσα του 18ου αι. εξαιτίας ενός συνδυασμού παραγόντων (συνέπειες Α' Ρωσοτουρκικού πολέμου, οικονομικές πιέσεις των τοπαρχών, ληστρικές επιδρομές, βίαιοι εξισλαμισμοί γειτονικών περιοχών, εσωτερικές έριδες των προεστών και των συντεχνιών) ανάγκασε τους κατοίκους ολόκληρης της πόλης να την εγκαταλείψουν μαζικά και συντονισμένα, το 1769.

Σήμερα, η Μοσχόπολη έχει απωλέσει την οργάνωση του παραδοσιακού της πολεοδομικού ιστού και το κτιριακό της απόθεμα, και το μοναδικό στοιχείο που απομένει να θυμίζει την παλαιά της αίγλη είναι τα γεφύρια και οι ιστορικοί της ναοί.

Ο ναός του Προφήτη Ηλία και τα τυπικά χαρακτηριστικά των ναών της Μοσχόπολης

Ο ναός του Προφήτη Ηλία (αλβανικά: Kisha e Shëndëlliut ή Kisha e Shën Ilias) είναι τρίκλιτη βασιλική, με ελεύθερο ύψος 11,5 μ. και συνολικές διαστάσεις περίπου 13,00x20,00 μ. Κατά τον Π. Θώμο, οικοδομήθηκε το 1751 και αποτελεί την οψιμότερη από τις πέντε σωζόμενες βασιλικές της πόλης. Έχει λιθόκτιστες τοιχοποιίες, δίρριχτη κάλυψη από σχιστόπλακες, και παρουσιάζει υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος. Διαθέτει πέντε ζεύγη κιόνων (Ø 0,45 μ.) και ένα ζεύγος πεσσών (0,60x0,60 μ.), τα οποία συνδέονται με σύστημα ξύλινων ελκυστήρων. 

Το συγκεκριμένο οικοδόμημα αποτελεί ξυλόστεγη βασιλική με επίπεδη οροφή, που αποτελεί παραλλαγή σε σχέση με τους υπόλοιπους ναούς οι οποίοι  παρουσιάζουν θολοδομία. Ωστόσο, η μελέτη του συγκεκριμένου ναού επιτρέπει τον εντοπισμό των σημαντικότερων στοιχείων που χαρακτηρίζουν τη ναοδομία της Μοσχόπολης.

Ι.Ν. Προφήτη Ηλία, εξωτερική όψη (επεξεργασμένη εικόνα, πηγή: Pine Albania)

Αρχικά, ο ναός διαθέτει κιονοστήρικτο νάρθηκα (λιτή) στην νότια πλευρά, κατά το συνήθειο των ναών της περιοχής. Ο νάρθηκας παρουσιάζει λίθινο πεζούλι και ημικυκλική κόγχη, ενώ δεν παρουσιάζει ζωγραφικό διάκοσμο. Οι δοκοθήκες που εντοπίζονται στο σώμα του δυτικού τοίχου, οδηγούν στην υπόθεση ότι η λιτή διέθετε ξύλινη στέγαση, σε αντίθεση με άλλες λιτές της Μοσχόπολης, που στεγάζονταν με θολοδομία.

Η είσοδος στο ναό γίνεται από τα νότια μέσω του νάρθηκα. Η δυτική είσοδος με το τυπικό ευθύγραμμο κλιμακοστάσιο, έχει φραγεί. Στη δυτική όψη εντοπίζονται ίχνη προγενέστερου νάρθηκα.

Όπως και στους υπόλοιπους ναούς του οικισμού, οι εσωτερικοί κίονες είναι ομαδοποιημένοι (ανά τέσσερις) δημιουργώντας υποχώρους στο εσωτερικό του ναού, ενώ οι πεσσοί διαχωρίζουν το Ιερό Βήμα από τον κυρίως ναό.

Ο τρόπος οργάνωσης των τοξοτών παραθύρων στους δ΄ύο διαμήκεις τοίχους, παρουσιάζει διαφορές. Στο νότιο τοίχο, η διάταξη των ανοιγμάτων παρουσιάζει κανονικότητα και πιθανά σχετίζεται με την οργάνωση της παρακείμενης λιτής, ενώ στο βόρειο τοίχο φαίνεται να αναφέρεται περισσότερο στη χρήση - διάταξη του εσωτερικού χώρου.

Ένα μεγαλοπρεπές ημικυκλικό κλιμακοστάσιο, κατεβάζει τον επισκέπτη στο εσωτερικό του ναού, το δάπεδο του οποίου βρίσκεται περίπου 2 μ. κάτω από τη στάθμη του εδάφους. Η έντονη υποβάθμιση του δαπέδου του κυρίως ναού είναι χαρακτηριστικό στοιχείο και των υπολοίπων ναών, το οποίο ενδεχομένως να σχετίζεται με την απαίτηση για εξασφάλιση μεγάλου ελεύθερου ύψους (δεδομένου πιθανών οικοδομικών περιορισμών των επιτρεπόμενων υψών των ορθόδοξων ναών), καθώς και με την ανάγκη προσαρμογής του κτίσματος στο ανάγλυφο.

Το καλοδομημένο πλακόστρωτο δάπεδο, στην περιοχή του κεντρικού κλίτους, παρουσιάζει χαρακτηριστικό διάκοσμο με ρόδακες διαμορφωμένους από επιλεγμένες χρωματιστές λιθόπλακες.

Οι ναοί της πόλης διακρίνονταν για τον πλούτο του εσωτερικού τους χώρου, με υψηλής τέχνης τοιχογραφικό διάκοσμο, έργο σημαντικών αγιογράφων, καθώς και για τα επίχρυσα ξυλόγλυπτα τέμπλα, πολλά από τα οποία εκλάπησαν κατά την καταστροφή της πόλης.

Θώμος Π., Οι εκκλησίες της Μοσχόπολης (αρχιτεκτονική ανασκόπηση)

Κουκούδης Α., Μελέτες για τους Βλάχους, Οι βλάχοι της Μοσχόπολης και της γύρω περιοχής

Μιχαλόπουλος Φ., Μοσχόπολη : Αι Αθήναι της Τουρκοκρατίας, 1500-1769 

-

Γεωργίου Μ., Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2024 (επίσκεψη Οκτώβριος 2023)