Οικοδομικές ιδιαιτερότητες στα Πλοκαμιανά Κισσάμου

Ο δρόμος από τα Χανιά προς τη Μονή Χρυσοσκαλίτιτσσας είναι μια υπέροχη διαδρομή με το αυτοκίνητο: αφήνοντας πίσω το το Βουλγάρω, τα Τοπόλια και το Έλος, λίγο πριν φτάσει κανείς στον κόλπο του Στομίου, διασχίζει ένα μικρό χωριό, τα Πλοκαμιανά.

Στα Πλοκαμιανά, η λίθινη δόμηση διαφοροποιείται σημαντικά σε σχέση με τα υπόλοιπα χωριά της γύρω περιοχής. Τα αποφλοιωμένα επιχρίσματα των παλιών κτισμάτων, αφήνουν να φανεί η ιδιαίτερη κατασκευή της τοιχοποιίας των κτιρίων του υπό μελέτη χωριού. Ισχυρά αγκωνάρια χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν τις γωνίες των κτιρίων, καθώς και τα πλαίσια των ανοιγμάτων, στα οποία συχνά γίνεται και χρήση τοπικού πωρόλιθου. Η υπόλοιπη τοιχοποιία οικοδομείται με έναν ασυνήθιστο τρόπο: μεγάλες πέτρες παρουσιάζονται αραιά τοποθετημένες, ανάμεσα σε περιοχές φτιαγμένες από μικρά σφηνοειδή λιθάρια ή πλακοειδείς άμορφους λίθους χτισμένα με συνδετικό κονίαμα. Αυτή η τεχνική δόμησης πιθανά οφείλεται είτε στην έλλειψη διαθεσιμότητας καλής ποιότητας οικοδομικών λίθων στη συγκεκριμένη περιοχή, ενώ ενδέχεται να μεταφέρθηκε ως οικοδομική πρακτική κατοίκων που μετοίκησαν στο υπό μελέτη χωριό, προερχόμενοι από άλλες περιοχές όπου διαπιστώνεται τέτοιου είδους δόμηση (όπως η Κάρπαθος).

Ερειπιώδης κτοικία στα Πλοκαμιανά Κισσάμου.

Κτίριο στα Πλοκαμιανά Κισσάμου. Η αποφλοίωση των επιχρισμάτων αποκαλύπτει τον τρόπο δομής της τοιχοποιίας. Η αρχική στέγαση έχει αντικατασταθεί με πλάκα σκυροδέματος.

Η χρήση του ξύλου στην Κρήτη

Στην οικοδομική των οικισμών της Κρήτης, κυρίαρχη πρώτη ύλη είναι η πέτρα. Η χρήση των ξύλινων στοιχείων είναι σαφώς περιορισμένη σε σχέση με τις κατασκευές της ηπειρωτικής Ελλάδας.

Στα περισσότερα οικοδομήματα, ξύλινα μέλη εντοπίζονται μόνον στα απολύτως απαραίτητα σημεία της κατασκευής: στην υποστύλωση των ισόγειων χώρων (ο λυρατζής, το χαρακτηριστικό υποστύλωμα στο κέντρο του χώρου), στις δοκούς των πατωμάτων (πρωτεύουσα δοκός ή μεσοδόκι, δευτερεύουσες δοκοί) καθώς και στα ξύλινα πρέκια ή ποδιές των ανοιγμάτων. Ξυλοδεσιές στις τοιχοποιίες δεν συναντώνται πάντοτε, ενώ άλλες φορές είναι αποσπασματικά τοποθετημένες. Η σκληρή οικονομία στη χρήση της ξυλείας, είναι εμφανής και από την συχνότατη χρήση κάθε είδους πιθανής ξυλείας, ακόμη και ξυλείας που τυπικά θα κρινόταν ακατάλληλη: ξύλα στραβωμένα από τον άνεμο, με τα κλαδιά ή τις διχάλες του κορμού τους, ξύλα με ρόζους, με ελάχιστες διατομές, κ.λ.π. Η καλής ποιότητας δομική ξυλεία είναι σαφώς πιο δυσεύρετη στο νησί σε σχέση με την ηπειρωτική Ελλάδα, και αποτελείται κυρίως από κυπαρρίσια ή άλλα κωνοφόρα δένδρα, καθώς και δρυ. Η έλλειψη αυτή είναι ακόμη εντονότερη στην ανατολική Κρήτη, όπου το τοπίο είναι τραχύτερο, πιο άγονο και άνυδρο σε σύγκριση με τη δυτική Κρήτη, που παρουσιάζει δασωμένα φαράγγια με ρέματα.

«Και το πιο κακόγνωμο ξύλο, ο Κρητικός το μερεύει, το βάζει να δουλέψει. Θα το ταιριάξει στο χτίσιμο του, θα το φορτώσει με χώμα και λιθάρια, θα το αγγαρέψει έτσι κι αλλιώς».

Βασιλειάδης Δ.,Το Κρητικό Σπίτι: αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορμητήριο

Η παράδοση του επίπεδου δώματος

Σε αντίθεση με την ηπειρωτική Ελλάδα, όπου κυρίαρχος τρόπος κάλυψης είναι η ξύλινη στέγη, στη νησιωτική Ελλάδα επικρατεί η μακραίωνη παράδοση της επιπεδόστεγης νησιώτικης κατοικίας. Το επίπεδο δώμα εφαρμόστηκε σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο, ως λύση απλή και εύκολη στην κατασκευή. Λόγω περιορισμένης διαθεσιμότητας και ελλείψει κατάλληλης ποιότητας δομικής ξυλείας, οι ξύλινες κατασκευές ήταν εμφανώς περιορισμένες. Οι κεραμοσκεπές ήταν ακατάλληλες, αφού τα κεραμίδια κινδύνευαν να παρασυρθούν από τους ισχυρούς ανέμους του Αιγαίου. Αντιθέτως, ένα καλά στεγανωμένο δώμα αποτελούσε λύση ασφαλέστερη, παρέχοντας επαρκή προστασία από τις ευνοϊκές καιρικές συνθήκες, που χαρακτηρίζονταν από περιορισμένες βροχές και χιόνια. Επιπλέον, τα χωμάτινα δώματα εξασφάλιζαν μια σχετική θερμομόνωση και χρησίμευαν επίσης και ως δεξαμενές συλλογής του πολύτιμου βρόχινου νερού. Συχνά λειτουργούσαν και ως ταρατσάκια, αυξάνοντας τους ωφέλιμους χώρους του σπιτιού.

«Έτσι μονάχα πλάθονται γνήσιες μορφές, όταν πατάνε στην ανάγκη».

Βασιλειάδης Δ.,Το Κρητικό Σπίτι: αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορμητήριο

Τύποι κατασκευής πατωμάτων

Στην περιοχή του Κισσάμου, η κατασκευή των πατωμάτων γίνεται με ξύλινα στοιχεία, αλλά παρουσιάζει ορισμένες κατασκευαστικές ιδιαιτερότητες, οι οποίες απαντώνται σε όλη την Κρήτη.

Τα πατώματα διαμορφώνονται από ξύλινες δοκούς, συνήθως ξύλο κυπαρρισιού. Συχνά οι δοκοί υποστηρίζονται από μια ισχυρότερη ξύλινη δοκό (μεσοδόκι), η οποία εδράζεται ειτε στις τοιχοποιίες είτε σε προεξέχοντα λίθινα φουρούσια. Πάνω από τις δοκούς στρώνονται ελαφρα φυτικά υλικά (καλάμια, φύκια, βούρλα, φρύγανα, κ.ά.). Έπειτα ακολουθεί επίστρωση χώματος: φρόντιζαν να χρησιμοποιούν λεπιδόχωμα, το οποίο παρουσιάζει πολύ καλή στεγανωτική συμπεριφορά. Φυσικά, το χωμάτινο δώμα απαιτούσε τακτική συντήρηση: κάθε χρόνο και πριν την έλευση του χειμώνα, ο νοικοκύρης μετέφερε το κατάλληλο χώμα, το άδειαζε πάνω στο δώμα και στη συνέχεια το έστρωνε ομοιόμορφα, το πατούσε καλά και το κυλίνδρωνε, πάντοτε με τη βοήθεια της οικογένειας, της γειτονιάς ή της κοινότητας.

Μια ιδιαίτερη παραλλαγή της κατασκευής των πατωμάτων εντοπίστηκε σε εργαστήρια και μυλους στα Πλοκαμιανά Κισσάμου. Εκεί, η κάλυψη διαμορφώνεται με μεγάλες ακανόνιστες σχιστόπλακες (αντί για καλάμια και βούρλα) και αποτελεί κατασκευή αυτή βαρέως τύπου, η οποία πιθανότατα αποσκοπούσε στη δημιουργία ανθεκτικότερων, πυροπροστατευμένων πατωμάτων. Κατασκευές πατωμάτων αντίστοιχου τύπου εντοπίζονται και σε άλλες περιοχές της Κρήτης, όπως στην περιοχή του Καθαρού Λασιθίου, όπως επισημαίνει η καθηγήτρια κ. Αρακαδάκη.

Κατασκευαστική δομή παραδοσιακών πατωμάτων στον Κίσσαμο.  Τύπος Α: Κάλυψη με ελαφρά φυτικά στοιχεία / Τύπος Β΄¨: Κάλυψη με σχιστόπλακες

Βασιλειάδης Δ., Το Κρητικό Σπίτι: αυτό το καταφύγιο κι αυτό το ορμητήριο

Ζαγορησίου Μ., Λαϊκή αρχιτεκτονική στην Κρήτη

Αρακαδάκη Μ., Νοφαλιάς Μεραμπέλου: Συμβολή στην αρχιτεκτονική των ορεινών οικισμών της Κρήτης

-

Γεωργίου Μ., Θεσσαλονίκη, Δεκέμβριος 2023 (επίσκεψη Οκτώβριος 2023)

Το εσωτερικό της κατοικίας