Η ύπαιθρος της Άνδρου

Οι αιμασιές της Άνδρου (ξερολιθικοί περίβολοι)

Χαρακτηριστικό στοιχείο του αγροτικού τοπίου της Άνδρου, και εντυπωσιακό παράδειγμα παραδοσιακής διαχείρισης της γης, είναι το δίκτυο των ξερολιθικών τοίχων που "χαράσσει" το τραχύ τοπίο. Οι ξερολιθιές οριοθετούν τη γη, διαμορφώνοντας βοσκοτόπια ή χωράφια (άνδηρα καλλιέργειας) στις πλαγιές. Ακολουθούν κατευθύνσεις κάθε είδους: κάθετες, κυκλικές ή οριζόντιες, και συχνά εκτείνονται από την κορυφή του λόφου μέχρι τη θάλασσα.

Οι ξερολιθιές πέρα από την οριοθέτηση, εξυπηρετούν και άλλες πρακτικές ανάγκες. Σε πλαγιές με έντονες κλίσεις, χτίζονται ξερολιθικές αναβαθμίδες, πυκνά και επάλληλα, η μια κάτω από την άλλη, ώστε να συγκρατούν τα χώματα που παρασύρονται από τα νερά της βροχής. Σε ρεματιές και κοιλάδες, χτίζονται ψηλότεροι ξερολιθικοί τοίχοι, οι οποίοι λειτουργούν ως ανεμοφράκτες, για την προστασία των κηπευτικών από τους ανέμους. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου στις κορυφές των περιβόλων συναντώνται όρθια τοποθετημένες, αιχμηρές σχιστόπλακες, πιθανότατα με στόχο την αποφυγή διέλευσης των ζώων.

Η λιθοδομή των ξερολιθικών περιβόλων (αιμασιές) κατασκευάζεται σε οριζόντιες στρώσεις, οι οποίες σε ορισμένες περιπτώσεις διακόπτονται κατά διαστήματα από μεγάλες, όρθιες σχιστόπλακες (στήματα, στητές πέτρες ΄ή παναγίες), οι οποίες περιβάλλονται από πλάγιες σχιστόπλακες (φακιόλια). Ακόμη, σε ορισμένα σημεία του τοίχου εντοπίζονται περάσματα (διαβατή) τα οποία χτίζονται μονοπέτρι, επιτρέποντας στους αγρότες να τα ανοίγουν γρήγορα όταν χρειάζονται πρόσβαση, και να τα ξαναχτίζουν με την ίδια ευκολία μόλις ολοκληρωθεί η χρήση τους. Ανάλογα με την ώρα της ημέρας και κάτω από τον εκτυφλωτικό ήλιο, στις επιφάνειες των όρθιων πλακών αντανακλώνται οι ακτίνες του ηλίου προς διάφορες κατευθύνσεις. Η διάταξη αυτή ενδέχεται να επιλέγεται για λόγους εξοικονόμησης οικοδομικού υλικού, καθώς και χρόνου κατασκευής ή επισκευής. Ταυτόχρονα όμως, ενδέχεται να επιλέγεται και για λόγους σήμανσης, καθώς το ιδιαίτερο οπτικό φαινόμενο που επιτυγχάνουν, κάνει ορατά τα όρια της γης από πολύ μακριά.

Αριστερά: Αιμασιές στον Κόχυλο Άνδρου (τύπος 1).                                                                 Δεξιά: Αιμασιές στον Κόχυλο Άνδρου (τύπος 2).

Τα αγροτικά πετροκάλυβα

Σχεδόν κάθε χωράφι διέθετε το κελλί του: ένα μικρό μονόχωρο κτίσμα, κατασκευασμένο από τους ίδιους τους αγρότες, χρησιμοποιώντας τα υλικά της περιοχής. Το κελλί, η εποχική κατοικία του γεωργού / κτηνοτρόφου, είναι κτίσμα πέτρινο, απόλυτα λιτό και ταπεινό, με τις ελάχιστες διαστάσεις, ίσα που να εξασφαλίζει την προστασία του χρήστη από τα καιρικά φαινόμενα. Η στέγαση του στενού και χαμηλού αυτού κτίσματος, στο οποίο κανείς εισέρχεται σκυφτός, γίνεται με μια μόνον σειρά από ισχυρές πλάκες σχιστόλιθου, 3 έως 4 μ. μήκους, τα στεγάδια. Οι πλάκες αυτές εδράζονται στους διαμήκεις τοίχους, οι οποίοι είναι ξερολιθικοί και κτισμένοι κατά το παραδοσιακό, πανάρχαιο εκφορικό σύστημα (γέρμα). Με την τεχνική αυτή μειώνεται το κρίσιμο άνοιγμα της οροφής. Το κελλί συνήθως πλαισίωναν επιπλέον βοηθητικά κτίσματα που εξυπηρετούσαν την αποθήκευση ή τον σταβλισμό των ζώων.

Αριστερά: καλύβι που παρουσιάζει δόμηση με γέρμα, και κεντρικό λίθινο πεσσό με ανεστραμμένη μείωση.

Δεξιά: Εσωτερικό Ναϊσκου που παρουσιάζει δόμηση με γέρμα και κάλυψη με στεγάδια.

Αλώνια στην Άνδρο

Δίπλα στα αγροτόσπιτα, συχνά εντοπίζεται και αλώνι. Το αλώνι ήταν μια κυκλική κατασκευή, οριοθετημένη από χαμηλό τοιχάκι, το οποίο συγκρατούσε τα δημητριακά και καθόριζε την πορεία του ζώου. Το δάπεδο του αλωνιού συνήθως παρουσίαζε μικρή κατωφερική κλίση από το κέντρο προς την περίμετρο, και διέθετε ένα γερό ξύλο στο κέντρο του, όπου και έδεναν το ζώο. Στην ορεινή, βόρεια Άνδρο παρατηρείται μια ιδιότυπη κατασκευή: το κτίσιμο ψηλού, καμπύλου τοίχου, με μεγάλα ανοίγματα, από την πλευρά που που φυσά ο άνεμος, για να μην παρασέρνονται τα άχυρα και ο καρπός στο λύχνισμα. Μάλιστα, αφήνονται μερικά ανοίγματα, τα οποία φράσσει ο αγρότης με κλωνάρια, ώστε να μπορεί να ελέγχει τη δύναμη του αέρα.

Αριστερά: Μικρό σύμπλεγμα κτισμάτων αγροκτηνοτροφικής χρήσης.                                        Δεξιά: Αλώνι φτιαγμένο από τοπικές σχισόπλακες.